Thơ Dante - Địa Ngục - Khúc 34

KHÚC XXXIV 

Tầng Địa ngục thứ chín, vòng ngục thứ tư (Giuđécca – Những kẻ phản bội ân nhân) – Ra khỏi Địa ngục

 “Đoàn cờ lệnh của Diêm vương đang tiến

Về phía chúng ta – Thầy nói với tôi –

Con hãy nhìn, có gì trong u ám?”

⁴    Khi đêm đến trong bầu trời của ta

Hay trong sương mù ánh mắt nhìn khó

Một cối xay đang xoay cánh từ xa.

⁷   Cái mà tôi thấy, giống như vậy đó

Để tránh gió tôi nép vào lưng Thầy

Vì chẳng có chỗ ẩn nấp nào nữa.

¹⁰  Viết lại điều này tôi vẫn thấy run

Tôi đã ở trong lòng băng giá đó

Hồn trong băng như rơm trong thủy tinh.

¹³  Một số này nằm, số kia lại đứng

Kẻ đứng bằng đầu, kẻ bằng hai chân

Kẻ uốn vòng cung, về hai chân – mặt hướng.

¹⁶  Khi chúng tôi đã tiến đến khá gần

Thầy của tôi muốn chỉ cho tôi thấy

Kẻ có một thời với vẻ đẹp xinh.

¹⁹  Thầy đứng ra phía trước tôi và nói:

“Đây là Đitê, và đây là nơi

Mà sự sợ hãi con cần xua đuổi”.

²²  Tôi không còn sức lực, lạnh cứng người

Xin bạn đừng hỏi gì thêm, bạn đọc

Không đáng phí sức để viết điều này.

²⁵  Tôi chưa chết, nhưng cũng không còn sống

Nếu bạn thông minh xin hãy đoán xem

Lúc đó tôi không chết mà không sống.

²⁸  Vị chúa tể của vương quốc đau thương

Nhô ra khỏi lớp băng nửa phần ngực

Tôi có thể so mình với vĩ nhân.

³¹  So vĩ nhân với cánh tay Đitê

Từ đó bạn hình dung ra toàn bộ

Sao cho tương xứng với các phần kia.

³⁴  Xưa hắn đẹp, mà nay xấu như ma

Đã dám liều chống lại Đấng Tạo hoá

Và điều xấu xa từ đó mà ra.

³⁷  Vô cùng kinh ngạc với tôi lúc đó

Khi thấy hắn có ba mặt trên người

Một mặt ở phía trước, toàn màu đỏ.

⁴⁰  Còn trên vai này và trên vai kia

Hai mặt bổ sung cho mặt thứ nhất

Và nối liền nhau qua phía đỉnh đầu.

⁴³  Mặt phía phải như nửa vàng nửa trắng

Mặt phía trái như mặt của những người

Từ xứ sở sông Nilô chảy xuống.

⁴⁶  Dưới mỗi mặt giương ra đôi cánh lớn

Với kích thước của một con chim to

To hơn nhiều những cánh buồm ngoài biển.

⁴⁹  Chúng không có lông chim mà vẻ giống

Như cánh dơi khi vỗ cánh lên trời

Trên đồng tối đuổi ba luồng gió mạnh.

⁵²  Làm cho đầm Côsitô đóng băng

Hắn khóc với sáu con mắt, và rỏ xuống

Bọt mép lẫn máu từ ba cái cằm.

⁵⁵  Trong mỗi miệng như thế hắn dùng răng

Nhai một kẻ tội phạm, và ba phía

Cùng một lúc hắn hành hạ ba tên.

⁵⁸  Tên đằng trước hàm răng không kinh hoàng

Bằng móng tay, vì đôi khi bóc hết

Toàn bộ da ở trên cả sống lưng.

⁶¹  “Tên ở trên chịu hình phạt nặng nhất –

Thầy tôi nói – đó là Giuđa Itcariôtê

Đầu trong mồm, phía ngoài chân giãy đạp.

⁶⁴  Còn hai tên này đầu đang chúc xuống

Kẻ bị treo từ mõm là Bờrutô

Nó quằn quại mà không kêu một tiếng.

⁶⁷  Tên tay chân to khoẻ là Cátxiô

Nhưng đêm đã về, giờ đã đến lúc

Ta lên đường, tất cả đã xem qua”.

⁷⁰  Như Thầy muốn, tôi ôm hôn cổ người

Thầy chọn đúng lúc và nơi thích hợp

Ngay vừa khi giang rộng những cánh kia.

⁷³  Thầy tiến đến, nắm vào sườn đầy lông

Trèo xuống từ túm này sang túm khác

Giữa đám lông rậm và các vỏ băng.

⁷⁶  Khi chúng tôi đã xuống gần đến chỗ

Sườn hông nghiêng thoai thoải xuống bên đùi

Thầy của tôi thấy mệt và lo sợ.

⁷⁹  Thầy lộn đầu xuống, chân giơ ngược

Rồi bám vào lớp lông để trèo lên

Tôi tưởng Thầy lại quay về Địa ngục.

⁸²  Thầy thở hổn hển như người kiệt sức:

“Hãy bám vào cho chắc bậc thang này

Đấy là đường để thoát ra khỏi ngục”.

⁸⁵  Chúng tôi đi ra qua một lỗ hổng

Thầy vừa đặt tôi ngồi cạnh lối ra

Vừa đi tới với những bước thận trọng.

⁸⁸  Tôi ngước mắt, tưởng thấy Luyxipherô

Giống như khi tôi vừa rời khỏi hắn

Còn nó hai chân giơ lên trên cao.

⁹¹  Khi đó toàn thân cực kỳ run rẩy

Tự xét đoán, ai nghe câu chuyện này

Điểm tôi đã vượt qua là đâu vậy.

⁹⁴  “Con hãy đứng lên đi – Thầy tôi nói –

Đường còn xa và không chút dễ dàng

Mà mặt trời thì đã gần nửa buổi”.

⁹⁷  Chúng tôi đứng không phải trong cung điện

Mà chỉ là một hang động tự nhiên

Nên gồ ghề, không một chút ánh sáng.

¹⁰⁰ “Thầy ơi – tôi nói khi đã đứng lên –

Khi ta còn ở đây, trong vực thẳm

Thầy nói đôi lời để con khỏi lầm.

¹⁰³ Băng đâu rồi? Người này sao chúc xuống

Và tại sao cần rất ít thời gian

Để mặt trời chuyển từ đêm đến sáng?”

¹⁰⁶ Thầy trả lời: “Con vẫn còn hình dung

Ở phía bên kia, nơi ta đã túm

Lông côn trùng đang đục khoét trần gian.

¹⁰⁹ Con ở bên ấy khi ta trèo xuống

Và khi quay lại, con đã vượt qua

Cái điểm mọi phía hướng vào sức nặng.

¹¹² Bây giờ con đã ở dưới bán cầu

Đối xứng với cái bán cầu che phủ

Miền khô ráo dưới bóng những miền cao

¹¹⁵ Không lầm lỗi một Con người đã qua.

Giờ con đang đứng trên quả cầu nhỏ

Mặt bên kia là vùng Giuđécca.

¹¹⁸ Ở đây ban ngày, bên kia buổi tối

Tên có bộ lông làm thang cho ta

Vẫn bị trồng ở đó, như trước đấy.

¹²¹ Nó rơi từ trời xuống phía bên này

Quả đất ngày xưa đến đây trải rộng

Nhưng vì sợ đã tụt xuống biển sâu.

¹²⁴ Có thể vì thế, đã chừa khoảng trống

Khi chạy sang bán cầu của chúng ta

Phần ta thấy nó nhô cao là ngọn”.

¹²⁷ Có một nơi cách xa Bendebu

Bờ của nó trải về miền xa thẳm

Mắt nhìn không thấy nhưng tai nghe ra.

¹³⁰ Có một con suối mà dòng nước chảy

Xuyên qua vách đá bằng một lỗ tròn

Nước chảy ra rồi dốc xuống thoai thoải.

¹³³ Thầy và tôi theo con đường khuất này

Chúng tôi bước lên, về nơi sáng sủa

Chẳng hề quan tâm đến việc nghỉ ngơi.

¹³⁶ Thầy đi đầu, còn tôi theo sát gót

Mắt tôi nhìn ra vẻ đẹp xiết bao

Hướng bầu trời, qua lỗ tròn thấy được

¹³⁹ Chúng tôi ra, thấy lại các vì sao.


CHÚ THÍCH

Chữ viết tắt:

 X. – xem

ĐN., – Địa ngục
TT., – Tĩnh thổ
TĐ., – Thiên đường
E., – Eneide (tác phẩm của Virgilio)
M., – Metamorphoses (tác phẩm của Ovidio)

Riêng Kinh Thánh là tác phẩm được Dante sử dụng nhiều điển tích nhất và có tần số xuất hiện nhiều nhất trong phần chú thích nhưng rất tiếc không thể viết tắt được cho 66 cuốn của Kinh Thánh vì các bản Kinh Thánh tiếng Việt mỗi bản phiên âm một kiểu nên chúng tôi đề tên đầy đủ của cuốn đó (xem phần ví dụ).
Ngoài ra, một số tác giả được Dante sử dụng chỉ vài ba lần thì chúng tôi ghi cả tên tác giả và tác phẩm ở phần chú thích mở ngoặc.

Một số ví dụ:
(X, TĐ, XXII, 139-140) – Xem Thiên đường, Khúc XXII, câu 139-140.
(Ét Ra, I, 9-11) – Xem quyển Ét Ra (Cựu ước), chương I, câu 9-11.
(Giăng, XX, 3-5) – Xem quyển Giăng (Tân ước), chương XX, câu 3-5.
(M., VII, 100-143) – Xem Metamorphoses, quyển VII, câu 100-143.
(E., VI, 679-694) – Xem Eneide, quyển VI, câu 679-694.
Lucano, “Pharsalia”

Stazio, “Tebaide”

KHÚC XXXIV

1. Đoàn cờ lệnh của Diêm vương đang tiến - câu này trong nguyên bản “Vexilla regis prodeunt” bằng tiếng Latinh (đoàn cờ của vua đang đến gần). Đây là một câu trong bản tụng ca của Venazio Fortunato (thế kỷ VI). Dante, qua lời của Virligio, thêm inferni (nghĩa là Địa ngục). Các bản chúng tôi dùng, có bản để nguyên, có bản dịch nghĩa. Chúng tôi dịch như bản của Nguyễn Văn Hoàn.

6. Một cối xay đang xoay cánh từ xa - chỉ Lucifero với sau chiếc cánh mà Dante đã nhìn thấy.

11. Tôi đã ở trong lòng băng giá đó - từ đây hai thầy trò bước vào vùng ngục cuối (vùng thứ 4) của tầng ngục thứ 9, Giudecca (câu 117). Tên gọi của ngục này lấy theo tên Giuda Iscariota, kẻ đã phản bội Chúa Giêsu, mà trong cả 4 quyển Kinh Phúc Âm đều đề cập đến (Mathiơ, XXVI, 14-15; Mác, XIV, 10-11; Luca, XXII, 4-5; Giăng, XIII, 26-27).

20. Đây là Đitê - Dite, đây là tên gọi khác của Lucifero. Sử dụng tích từ Kinh Thánh cùng với sự tưởng tượng của mình, Dante mô tả hình dáng cũng như số phận của Lucifero: một thời từng là vị thần đẹp nhất (câu 18 và 34), đã từng nổi loạn chống lại Chúa Trời và bị đày xuống Địa ngục. Trở thành một Quỉ sứ kinh dị, là chúa tể của Địa ngục. Và điều xấu xa từ đó mà ra (câu 36).

39. Mặt đỏ - ý nói sự tức giận; mặt nửa vàng nửa trắng - biểu thị sự ngu dốt; như mặt người xứ sông Nilo - người Êtiôpi da đen.

61. Tên ở trên chịu hình phạt nặng nhất - chỉ Giuda Scariotto, phản bội Giê-su, nghĩa là tên phản bội lớn nhất.

65. Kẻ bị treo từ mõm là Bờrutô - đây là Giunio Bruto (85-42 tr. CN), kẻ đã giết Cesare, người sáng lập Đế chế La Mã.

67. Tên tay chân to khoẻ là Cátxiô - là Caio Cassio Longino, bạn của Bruto, đồng phạm giết Cesare.

68. Nhưng đêm đã về - chỉ đêm đã về trên trần gian.

76-81. Khi chúng tôi đã xuống gần đến chỗ - tức khi xuống đến phần hông của Lucifero, tức phần trung tâm quả đất, Virgilio quay đầu xuống dưới để rồi quay đi lên phía trên quả đất, khiến Dante tưởng thầy quay trở lại Cocito.

112-115. Đoạn này ý nói: “Bây giờ con đã ở dưới bán cầu nam, mà chính giữa là hòn đảo Tĩnh thổ nhô cao, đối xứng với bán cầu bắc, mà chính giữa là Jerusalem, nơi đã sống cuộc đời của một con người không lầm lỗi, tức là Giêsu Christ”.

121-126. Khổng lồ Lucifero từ trên trời rơi xuống, đất kinh sợ tụt xuống thành biển. Đoạn này Dante cải biên huyền thoại Lucifero trong Kinh Thánh.

127-138. Belzebù - một tên gọi khác của Lucifero, có một nơi có dòng suối xuyên qua vách đá chảy ra nhưng vì trong bóng tối mắt không nhìn thấy được. Hai thầy trò cùng theo dòng suối này để đi ra. Chỗ này là ở đâu thì có lẽ chỉ mình Dante biết được. Có thể đây là dòng suối Letè chảy từ Thiên đường, qua Tĩnh thổ rồi chảy xuống Địa ngục.

139. Chúng tôi ra, thấy lại các vì sao - từ “các vì sao - stelle” Dante dùng để kết thúc các phần của Thần khúc.

Xem tiếp TĨNH THỔ và THIÊN ĐƯỜNG:

http://thankhuctinhtho.blogspot.com/

http://thankhucthienduong.blogspot.com/

Thơ Dante - Địa Ngục - Khúc 33

KHÚC XXXIII

Tầng Địa ngục thứ chín, tiếp vòng ngục thứ hai (Antênôra) – Vòng ngục thứ ba (Tôlêmê – Những kẻ phản bội bạn bè, đồng chí).

Ngẩng cái mồm từ đầu lâu gớm ghiếc

Rồi chùi mồm còn nhuốm đầy máu tươi

Vào mớ tóc của bữa ăn khủng khiếp.

⁴    Đoạn nói: “Ngươi muốn ta kể cho ngươi

Nỗi đau tuyệt vọng tim ta vò xé

Khi nghĩ đến, ta không thốt nên lời.

⁷   Nhưng nếu câu chuyện của ta có thể

Tạo thành bản án với kẻ thù này

Thì ta bằng lòng vừa khóc vừa kể.

¹⁰  Chẳng biết ngươi là ai, bằng cách gì

Mà xuống được đây, nhưng nghe giọng nói

Thì đúng ngươi là dân Phirenxe.

¹³  Ta là Bá tước Ugôlinô một thuở

Còn tên này là Giám mục Rugiêri

Không ngẫu nhiên – một láng giềng như thế.

¹⁶  Do kết quả độc ác một âm mưu

Tin ở nó, khiến cho ta bị bắt

Rồi bị xử chết, không cần nói nhiều.

²⁹  Nhưng có một điều chưa ai biết rõ

Cái chết của ta độc địa nhường nào

Ta căm hận! Ngươi hãy nghe ta kể:

²²  Một ô cửa nhỏ của một tháp tù

Rồi vì ta mà có tên Tháp đói

Còn nhiều người bị giam giữ sau ta.

²⁵  Qua ô cửa bao lần trăng tròn khuyết

Và khi trong cơn ác mộng nặng nề

Xé tấm màn phủ che ngày phía trước.

²⁸  Một tên đồ tể – ta thấy trong mơ –

Xua con sói và sói con trên núi

Ngăn cách Pida nhìn thấy Lúcca.

³¹  Đàn chó nhanh nhẹn vì được huấn luyện

Bọn Goalăngđi, Xítmôngđi, Lăngphờrăngđi

Tiến lên phía trước dàn thành trận tuyến.

³⁴  Bầy chó đuổi người bố và bầy con

Hầu như đã kiệt sức và mệt lử

Những chiếc răng nhọn ngoạm vào mạng sườn.

³⁷  Ta đã thức giấc khi vừa rạng sáng

Nghe những đứa con khóc thét trong mơ

Chúng ở bên ta và đang đòi bánh.

⁴⁰  Ngươi không rơi lệ khi nghe những lời

Giờ vẫn làm con tim ta tan nát

Có bao giờ ngươi để nước mắt rơi?

⁴³  Bọn trẻ thức giấc, và gần đến giờ

Theo lệ thường chúng được ăn bữa sáng

Nhưng chúng sợ điều đã thấy trong mơ.

⁴⁶  Ta nghe rõ tiếng bịt cửa ra vào

Của tháp tù, ta ngoái nhìn – cửa đóng

Ta nhìn con, không nói được lời nào.

⁴⁹  Ta không khóc nhưng sững sờ hóa đá

Còn chúng khóc, bé Anxêmô hỏi ta:

“Sao cha lại nhìn chúng con như thế?”

⁵²  Ta không khóc, im lặng như người câm

Suốt cả ngày và cả đêm sau đó

Đến khi mặt trời quay lại trần gian.

⁵⁵  Tia nắng lọt vào tháp tù đau khổ

Ta nhìn vào sắc mặt những đứa con

Nhận ra sắc mặt của mình như thế.

⁵⁸  Quá xót xa, ta cắn chặt bàn tay

Bọn trẻ nghĩ rằng cha mình đang đói

Chúng đứng dậy và đồng thanh cất lời:

⁶¹  “Thưa cha, chúng con bớt phần đau khổ

Nếu cha bằng lòng ăn thịt chúng con

Cha lấy lại thịt xương từ cha đó”.

⁶⁴  Ta cố nén, tránh làm đau lòng thêm

Suốt hai ngày, tất cả đều im bặt

Mặt đất nghiệt ngã sao chẳng mở lòng!

⁶⁷  Sang ngày thứ tư Gátđô ngã vật

Xuống chân ta và nức nở kêu lên:

“Cha ơi, sao chẳng cứu con!” – rồi chết.

⁷⁰  Cũng như giờ đây, ngươi nhìn thấy ta

Ta đã nhìn ba đứa kia lần lượt

Chết đói, và ngày thứ sáu thì ta

⁷³  Đã mù mắt, ôm chúng trong sợ hãi

Gọi tên con, sau khi chết hai ngày

Rồi đến lượt ta chết vì cái đói”.

⁷⁶  Nói xong lời, hai con mắt ngầu đỏ

Ugôlinô vồ cái sọ thảm thương

Và gặm tiếp, răng sắc như răng chó.

⁷⁹  Hỡi Pida, ô nhục của mọi người

Miền đẹp tươi, nơi tiếng “xi” vang vọng

Sao láng giềng chậm trễ cực hình ngươi?

⁸²  Capraia, Goócgôna, hãy hành động

Hãy chặn lại cửa dòng sông Ácnô

Để dìm chết sau bức tường dân chúng!

⁸⁵  Vì dù Bá tước Ugôlinô có lỗi

Trong việc phản bội thành trì các ngươi

Nhưng con cháu ông làm gì nên tội?

⁸⁸  Tuổi còn trẻ khiến chúng thành vô tội

Thành Têbê mới, Ugucsiôn, Brigata

Và hai người khác thơ ta nhắc tới.

⁹¹  Chúng tôi đến một nơi băng giá khác

Nghiệt ngã bao trùm lên những âm hồn

Mặt không phải cúi gằm mà lật ngược.

⁹⁴  Những giọt nước mắt ở đây bị chặn

Nỗi khổ đau trong mắt bị ngăn dòng

Chạy ngược vào trong càng thêm đau đớn.

⁹⁷  Những giọt nước mắt đầu tiên đã đông

Thành hai cái mũ lưỡi trai trong suốt

Lấp đầy hố mắt dưới bờ mi cong.

¹⁰⁰ Giây phút này, cứ ngỡ vì giá lạnh

Mọi cảm xúc đều biến khỏi mặt tôi

Như chỉ còn một làn da chai sạn.

¹⁰³ Tôi cảm thấy như có làn gió thoảng

“Thầy ơi – tôi hỏi – gió từ đâu ra

Vì ở đây không khí đều xẹp xuống?”

¹⁰⁶ Thầy tôi đáp: “Con sẽ tới nơi đó

Và mắt con sẽ thấy câu trả lời

Sẽ thấy căn nguyên của làn khí đó”.

¹⁰⁹ Một âm hồn của lạnh giá, đêm đen

Thét lên rằng: “Hỡi những hồn độc ác

Bay được giành riêng buồng ngục cuối cùng.

¹¹² Hãy giúp ta gỡ bỏ màn băng cứng

Để nỗi đau bằng giọt lệ tuôn ra

Trước khi băng giá làm cho đông cứng”.

¹¹⁵ Tôi trả lời: “Ta sẽ gỡ giùm ngươi

Nhưng ngươi là ai, hãy cho ta biết

Ta chìm dưới băng nếu chẳng giúp ngươi!”

¹¹⁸ “Ta là Thầy dòng Anbêrigô – hồn đáp –

Người đã gieo trái cây độc trong vườn

Nhận vả chát thay cho chà là ngọt”.

¹²¹ Tôi kêu lên: “Ô, ngươi chết rồi sao?”

Hồn đáp: “Trên kia, nơi trần thế

Không biết được thân xác ta thế nào.

¹²⁴ Ở đây, xứ Tôlômêa này, theo lệ

Nhiều khi hồn rơi xuống đây, trước khi

Xác được Atrôpốt đưa vào cõi tử.

¹²⁷ Và để ngươi sẽ vui lòng giúp ta

Gỡ ra dòng lệ thủy tinh trên mắt

Nên nhớ: hồn bị phản bội ngay à.

¹³⁰ Như ta đây, xác sẽ bị chiếm đoạt

Bởi con quỷ, nó cai quản xác này

Đến khi hết hạn thời gian cho xác.

¹³³ Hồn đi xuống, cho tới khi đến đáy

Có thể người đời chưa biết xác kia

Nhưng hồn đã trong giá băng đông lại.

¹³⁶ Điều đó cần biết nếu ngươi mới đến

Kia là ngài Brăngca Đôria

Ta đã cùng ngài rất nhiều năm tháng”.

¹³⁹ Tôi kêu lên: “Ngươi định lừa ta chăng

Vì Brăngca Đôria chưa chết

Ông vẫn ăn, uống, ngủ, mặc áo quần”.

¹⁴² Hồn đáp: “Trong vạc nhựa sôi sùng sục

Miken Dăngkê cũng hãy chưa về

Với mặt đất bàn chân chưa đoạn tuyệt.

¹⁴⁵ Một con quỷ vào xác Brăngca

Dùng xác nó cùng với người thân thích

Chúng vẫn cùng nhau tiếp tục hành nghề.

¹⁴⁸ Nhưng bàn tay ngươi hãy đưa lên mắt

Gỡ hộ ta!” Nhưng tôi đã không đưa

Tội gì giữ lời với thằng quỷ quyệt.

¹⁵¹ Ôi, dân Giênôva, những kẻ dở hơi

Toàn những kẻ đầy thói hư tật xấu

Sao chẳng đuổi bay khỏi mặt đất này?

¹⁵⁴ Cùng một âm hồn xứ Rômanha

Ta đã thấy một tên trong bọn đó

Hồn đã bị đày xuống ngục Côsitô

¹⁵⁷ Nhưng xác còn nhởn nhơ nơi dương thế.

KHÚC XXXIII

13. Bá tước Ugolino - Ugolino della Gherardesca (1210-1289), Bá tước xứ Donoratico và Pisa, từng là trợ thủ chính của vua Enzo. Do những sai lầm chính trị, năm 1288 Tổng giám mục Ruggieri (câu 28-30) kêu gọi dân chúng nổi dậy buộc tội ông là phản bội tổ quốc. Ông bị bắt giam cùng với hai đứa con và hai đứa cháu trong một tháp tù. Bị bỏ chết đói ở đây tháng 5-1289.

28-30. Một tên đồ tể - đây là Ruggieri degli Ubaldini, Tổng giám mục nhà thờ; xua con sói và sói con - chỉ Ugolino và những đứa trẻ; trên dãy núi San Giulano ngăn cách hai thành phố Pisa và Lucca.

32. Bọn Goalăngđi, Xítmôngđi, Lăngphờrăngđi - Gualandi, Sismondi, Lanfranchi - ba dòng họ lớn thuộc phe Ghibellini đã tập hợp lại cùng Ruggieri để chống Ugolino.

38. Những đứa con khóc thét trong mơ - trong nguyên bản viết: những đứa con trai nhưng thực ra Ugolino bị giam cùng hai đứa con trai cuối và hai đứa cháu.

80. Nơi tiếng “xi” vang vọng - si, tiếng Italia có nghĩa là vâng. Nói về nguồn gốc của tiếng Italia. Trong các nước thuộc nhóm ngôn ngữ Rôman (Lingue romanze) người ta vẫn thích dùng tiếng “sì” để chỉ Italia.

81. Sao láng giềng chậm trễ cực hình ngươi - chỉ các thành phố thù địch với Pisa, đặc biệt là Lucca và Firenze.

82. Capraia, Goócgôna, hãy hành động - Caprai, Gorgona là hai đảo nhỏ ở tây bắc bán đảo Elba, nơi sông Arno đổ ra biển, mà thành phố Pisa ở hạ lưu của sông này.

89. Thành Têbê mới - ám chỉ Pisa, theo truyền thuyết là do những người từ Tebe đến lập nên và cũng giống với Tebe ở điểm hành quyết những vị vị chúa tể của mình; Uguicione: con trai; Brigata: cháu của Ugolino.

90. Hai người khác - đây là Anselmuccio (câu 50) và Gaddo (câu 67) của khúc ca này, là cháu và con trai của Ugolino.

91. Chúng tôi đến một nơi băng giá khác - từ đây hai thầy trò đi vào vùng thứ 3 của tầng ngục thứ 9 (câu 124).

104. Gió từ đâu ra - thời Trung cổ người ta cho rằng nguyên nhân của gió là do tia nắng mặt trời làm nóng không khí, nên Dante mới hỏi như vậy.

118. Ta là thầy dòng Anbêrigô - Alberigo dei Manfredi, thầy dòng, một thủ lĩnh phe Gulffi ở Faenza có hiềm thù với hai người thân thích là Manfredo và Alberghetto. Một lần Alberigo mời hai người đến dự tiệc, cuối buổi tiệc hắn gọi: “Hãy mang trái cây ra đây!”. Đó là mật hiệu đã định trước, bọn người nhà xông ra giết chết hai người khách. Từ đó có thành ngữ “Trái cây của thầy dòng Alberigo”.

120. Nhận vả chát thay cho chà là ngọt - vì rằng quả chà là (dattero) bao giờ cũng có vị ngọt ngào hơn quả vả (figo), ý nói nỗi cực hình muôn thuở dưới Địa ngục của Alberigo còn kinh khủng hơn cái đau đớn phút chốc mà hắn mang đến cho những người thân thích của mình.

121. Ô, ngươi chết rồi sao? - Dante ngạc nhiên khi gặp Alberigo ở Địa ngục vì thời điểm này (năm 1300) hắn vẫn đang còn sống.

124. Tolomeo (Tolomea) - tên gọi của vòng thứ ba tầng Địa ngục thứ chín, nơi đày ải những tội nhân đã sát hại những người khách đến nhà mình. Tên gọi của vòng ngục này lấy theo tên của Tolomeo di Gerico đã mời Simone Maccabeo, hai con ông này và một số lính hầu đến nhà mình ăn tiệc rồi giết chết tất cả. Câu chuyện này được kể tỉ mỉ trong Kinh Thánh (Macabê 1, XVI, 11-16).

126. Xác được Atrôpốt đưa vào cõi tử - theo thần thoại Hy Lạp, nữ thần Atropos giữ nhiệm vụ cắt sợi chỉ cuộc sống, sợi chỉ bị cắt thì người chết (X, TT., XXI, 25).

137. Branca Doria - X, ĐN., XXII, 88-89 và chú thích tiếp theo.

143-149. Một con quỷ vào xác Brăngca - Branca Doria mời bố vợ là Michel Zanche (X, ĐN., XXII, 88) đến ăn tiệc rồi giết chết với sự giúp đỡ của một đứa cháu. Hồn của Branca Doria xuống Địa ngục còn sớm hơn cả hồn Michel Zanche đã bị giết. Trong cái xác của Branca Doria còn sống, quỷ sứ đã chiếm chỗ của linh hồn ngay sau khi giết người, cả đứa cháu kia cũng vậy.

154. Cùng một âm hồn xứ Rômanha - tức Alberigo dei Manfredi (câu 118).

155. Một tên trong bọn đó - tức là Branca Doria (câu 137).